در زمینه شفافیت بسیاری از جشنواره‌های کتاب ایران با مشکل مواجه هستند. این جشنواره‌ها کمتر فهرست آثار بررسی شده و ریز نتایج داوری در مراحل مختلف را اعلام می‌کنند.
به گزارش مشرق، سیدعلی کاشفی خوانساری، متخصص ادبیات کودک و نوجوان در یادداشتی نوشت:
جشنواره‌ها و مسابقات کتاب جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های ترویجی کتابخوانی دارند و می‌توانند به جهت دهی و بالندگی برنامه‌های فرهنگی بینجامند. با این حال اثربخشی و توفیق جشنواره‌ها نیازمند پیش‌شرط‌هایی است و چه بسیار جشنواره‌هایی که برگزار شدن و نشدن آنها تفاوت محسوسی در بازار کتاب، معرفی آثار برجسته و هدفمند کردن سلایق و اخبار کتاب نداشته و ندارند.
در یادداشت پیشین به دو شرط و ممیزه مهم ارزیابی جشنواره‌ها یعنی هویت داشتن و حدود یگانه اشاره کردم و توضیح دادم در یک جشنواره حرفه‌ای روشن است که انتخاب توسط کدام صنف یا گروه از جامعه، بر اساس کدام دیدگاه و باور و از میان چه کتاب‌هایی صورت می‌گیرد. امروز هم به ۴ ممیزه و ملاک دیگر اشاره می‌کنم.
مهمترین سنجه‌های ارزیابی جشنواره‌های کتاب از این قرارند:
۱. هویت و تمایز
۲. حدود یگانه و جامع و مانع
۳. اعتبار حرفه‌ای دست اندرکاران و نظام گزینش ایشان
۴. جوایز و پیامدهای جشنواره
۵. شفافیت
۶. نظم و استمرار
همه جشنواره‌های کتاب را می‌توان با این شش سنجه از نظر کیفی مورد ارزیابی قرار داد و درباره ضرورت، ارزشمندی، اعتبار و اثربخشی آنان به قضاوت پرداخت.
اعتبار حرفه‌ای دست‌اندرکاران
یکی از عواملی که در تعیین جایگاه و اثربخشی هر جشنواره نقشی اساسی دارد، اعتبار دست‌اندرکاران و به ویژه داوران آن است. جشنواره‌های بزرگ کتاب در دنیا معمولاً هیئت امنایی متشکل از برجسته‌ترین چهره‌های ادبی و فرهنگی و علمی دارند که ایشان در هر دوره دبیر و داوران جشنواره را تعیین می‌کنند.
در برخی جشنواره‌های معتبر دیگر داوران با رای مستقیم صنف انتخاب می‌شوند؛ مثلاً اعضای انجمن صنفی نویسندگان، کتابداران کتابخانه‌های یک شهر، اعضای هیئت علمی یک دانشگاه و یا … در هر دوره با رای‌گیری داوران جشنواره کتاب را مشخص می‌کنند. از این منظر جشنواره‌هایی که داوران آن نه با رای‌گیری و نه با انتخاب هیات امنایی معتبر انتخاب شوند و یا داوران آن متخصصان تراز اول آن حوزه نباشند، از جایگاه حرفه‌ای مناسبی برخوردار نخواهند بود و بالتبع وزن اجتماعی و اثربخشی بالایی ندارند.
جوایز و پیامدهای تاثیرگذار
بخشی از ارزش هر جشنواره کتاب به جوایز و پیامدهای آن برمی‌گردد. جایزه برخی جشنواره‌ها انتشار یک اثر برگزیده و یا آثار بعدی نویسنده هستند. جایزه جشنواره‌ای دیگر خرید آن برای همه کتابخانه‌هاست. جشنواره دیگری برگزیدگان خود را بورسیه می‌کند و مثلا برای مدتی به سفر خارجی، بازدید نمایشگاه‌های بین‌المللی، یک همایش و یا فرصت‌های مطالعاتی می‌فرستد.
جایزه برخی جشنواره‌ها مبلغ قابل توجهی پول هستند. برخی جشنواره‌های دیگر جایزه مالی ندارند اما مثلاً امکان انتشار اثر به زبان‌های دیگر و فروش کپی رایت آن را فراهم می‌آورند.
شفافیت
یکی از خطیرترین ممیزهای ارزشیابی هر جشنواره شفافیت آن است. به نحوی که اگر جشنواره‌ای در این حوزه با نقص و مشکل روبرو باشد عملاً سایر شاخصه‌های آن را تحت‌الشعاع قرار داده و از اثربخشی آن می‌کاهد. جشنواره‌ای که فهرست آثار بررسی شده خود را منتشر نکند و یا اعلام نکند کدام آثار به مرحله نهایی راه یافته‌اند و کدام کتاب‌ها نامزد دریافت چه جایزه‌ای بوده‌اند، جشنواره شفافی نیست. جشنواره‌ای که اعلام نکند داورانش چگونه و توسط چه کسانی انتخاب شده‌اند و یا نام داوران مقدماتی و نهایی خود را به تفکیک هر حوزه اعلام نمی‌کند، در ارزشیابی جشنواره‌ها به شدت تنزل می‌یابد.
جشنواره‌های معتبر حتی مشروح مذاکرات داوران خود و برگه‌های بررسی آثار را منتشر می‌کنند و یا دلایل انتخاب هر کتاب را مفصلاً شرح می‌دهند. همچنین نویسندگان و ناشران می‌توانند در سایت جشنواره ببینند که داوران چه امتیازی به کتابشان دادند و نقاط مثبت و منفی هر اثر طبق نظر داوران چه بوده است. همچنین یک جشنواره شفاف اعلام می‌کند روند داوری در چه تاریخی آغاز شده و چه زمانی خاتمه یافته و داوران در گروه‌های مختلف و مجموعا برای گزینش آثار چند جلسه برگزار کرده‌اند.
نظم و استمرار
آخرین ملاک در ارزیابی جشنواره‌های کتاب نظم و استمرار آن است. با هربار برگزار شدن یک جشنواره بر اعتبار آن افزوده می‌شود. در یک نگاه کلی ذهنیتی که درباره جشنواره‌ای که سی‌امین دوره آن برپا شده مثبت‌تر از جشنواره‌ای است که اولین یا دومین دوره خود را پشت سر می‌گذارد. جشنواره‌های معتبر کتاب تقویم سالیانه ثابتی دارند و مراسم اهدای جوایز آنها در مناسبت مشخص و روز خاصی از سال برپا می‌شود.
جشنواره‌ای که در میان دوره‌های آن وقفه بیفتد و یا هر بار مراسم اختتامیه آن در یک ماه از سال برگزار شود، نمی‌تواند جشنواره معتبری باشد. همین‌طور جشنواره‌هایی که متولیان آن هر چند سال یکبار نام، اهداف و حوزه‌های آن را تغییر می‌دهند و یا جشنواره‌های دولتی که با هر بار تغییر مدیر، مجددا اولین دوره جشنواره‌ای را برگزار می‌کنند.
چند مثال
حال با مثال‌هایی می‌توان موارد فوق را در جشنواره‌های کتاب ایران بررسی کرد. مثلاً از جنبه اعتبار حرفه‌ای باید گفت تقریباً هیچ جشنواره‌ای در ایران سراغ نداریم که داوران آن با انتخابات برگزیده شوند. البته در دهه‌های پیش داوران چند جشنواره با رای اعضای انجمن نویسندگان کودک و نوجوان انتخاب شده بودند. همچنین جشنواره‌ای را به یاد نمی‌آورم که هیئت امنایی دائمی از میان نخبگان داشته باشد و این جمع بزرگ و معتبر داوران هر دوره را انتخاب کنند.
در خصوص جوایز باید گفت جشنواره‌هایی مثل کتاب سال جمهوری اسلامی و جایزه جلال و جایزه شعر فجر طبق اعلام از جوایز مالی سنگینی برخوردارند. با این حال در دوره‌های اخیر به ویژه در حوزه کتاب کودک به دلیل مشکلات مالی وزارت ارشاد، داوران این جشنواره‌ها همواره تحت فشار بوده‌اند که کتابی را به عنوان برگزیده انتخاب نکنند و حداکثر دو کتاب را به صورت مشترک مورد تقدیر قرار دهند. یا جشنواره جدیدی که کانون اخیراً اولین دوره آن را برگزار کرد به دلیل خرید کتب برگزیده برای کتابخانه‌ها از جایزه تأثیرگذاری برخوردار است. همچنین برخی جشنواره‌ها در سال‌های گذشته کوشیدند برگزیدگان خود را به نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب همچون فرانکفورت و بلونیا اعزام نمایند. نکته مرتبط دیگر آنکه تقریباً هیچ جشنواره کتابی در ایران داور غیر ایرانی نداشته است.
در زمینه شفافیت بسیاری از جشنواره‌های کتاب ایران با مشکل مواجه هستند. این جشنواره‌ها کمتر فهرست آثار بررسی شده و ریز نتایج داوری در مراحل مختلف را اعلام می‌کنند.
اخیراً جایزه لاک‌پشت پرنده اعلام کرده مذاکرات داورانش را منتشر خواهد کرد. جشنواره کتاب برتر هم که انجمن ناشران کتاب کودک برگزار می‌کند، نظرات ابراز شده درباره هر کتاب را در اختیار ناشران قرار می‌دهد.
در جشنواره جدید کتاب کانون نام داوران مقدماتی و فهرست کتاب‌های بررسی شده اعلام نشد. همچنین در کتاب سال جمهوری اسلامی معمولاً معرفی داوران به ندرت و یا به شکلی مبهم صورت می‌گیرد.
جایزه شورای کتاب کودک تنها جایزه‌ای است که اعلام می‌کند گروه‌های بررسی چند جلسه مشغول بررسی و انتخاب کتاب‌های برتر بوده‌اند، اما کتاب سال جمهوری اسلامی در بخش کتاب کودک و نوجوان معمولاً طی تنها دو یا سه جلسه در هر گروه به انتخاب کتاب برگزیده مبادرت می‌کند.
تقریباً هیچ جشنواره کتابی در ایران شیوه انتخاب و انتصاب داورانش را اعلام نمی‌کند. همچنین در بحث نظم و استمرار جشنواره‌های فراوانی را سراغ داریم که پس از برگزاری چند دوره دچار تعطیلی شده‌اند. از مهمترین این جشنواره‌ها می‌توان به جایزه کتاب سال سروش نوجوان و یا جایزه کتاب سلام اشاره کرد.
همچنین متأسفانه برخی جشنواره‌های دولتی با مشکل تغییر نام و تغییر روش‌های چندباره روبرو هستند، مثلاً کانون پرورش بدون توجه به پیشینه چند دهه برپایی جشنواره کتابش، جشنواره جدیدی را با نام جدید بنیان گذاشته است و یا خانه کتاب فهرست کتاب‌های برگزیده هر فصل را بدون توجه به سابقه برگزاری جشنواره کتاب فصل در دهه پیش در همان مؤسسه برگزار می‌کند.
منبع: تسنیم
